Soogalooti

“Qofna gurigiisa kama tago, jeer oo gurigaasi noqdo af libaax-badeed.”

—Warsan Shire, tixda Home

Galbeedka, siiba UK iyo USA, waxa ka socda dhaqdhaqaaq xooggan oo lid ku ah qaxoontiga, tahriibayaasha iyo soogalootiga kaas oo gaadhay heer dadka qaar dhahaan waxa uu samada ku sii shareeray cudurka dadka qaar haya ee shisheeye-nacaybka ah. Aynnu laba dhacdo ka soo qaadanno dhaqdhaqaaqyadaas: Dooddii u danbaysay ee dhexmartay labada murashax madaxwayne ee Maraykanka, Kamaala Haaris iyo Doonal Taraam, waxyaabihii ay ka doodeen waxa ka mid ah qodob ay in badan aad ugu ololeenayaan Xisbiga Jumhuuriga ah ee Taraam murashaxa u yahay oo ah in dadka sharcidarrada ku soo galay Maraykanka dib loogu celiyo dalalkoodii. Waayo, sida uu maalin dhawayd yidhi murashaxa madaxwayne-ku-xigeen ee Taraam, JB Vance, ee uu xalayna dooddii ay ABC News soo qabanqaabisay ku celiyay Taraam, in Tahriibayaashii reer Haiti ee Ohaayo ay cuneen bisadihii iyo eydii rabaayada ahaa ee shacabka, sidaa awgeed ay tahay in lagu celiyo dalalkoodii—waxa u sawirmatay, malaha, in waxa xiga ee ay cunayaan ay tahay dadka! Marka laga yimaaddo in la beeniyay dhacdadaas, haddana waxa ay noqotay mid falcelin badan hesha. Dhacdada labaad waa toddobaadyo ka hor iyo Biritayn. Waa rabshado ay kiciyeen dad ka soo horjeeda dadka magangalyoraadiska ah ee ku sugan dalkaas, taas oo keentay in lagu weerayay albeerkooyin ay degannaayeen iyo masaajid isla markaana la gubay maktabad-dadwayne oo dad waxyeello ku soo gaadhay, iyo, si guud, siyaasadda Xisbiga Shaqaalaa ee dalkaas ee ku wajahan in dadka maganalyoraadiska ah loo daabulo Ruwaando oo halkaas lagu hayo isla markaana dawladda Biritayn ku bixiso malaayiin doolar hawshooda.

Haddii aan ka nimaadno dhaqdhaqaaqyadaas iyo kuwo ka sii horreeyay ee Yurub ka jira, aynnu u nimaadno buugga aynnu rabno in aan ka hadalno iyo waxa ka khuseeya arrimahaas aynnu kor ku soo xusnay. Judhii aan arkay cinwaanka buuggan Ismaacil Caynaashe, oo ah saxafi iyo qoraa in ka badan tobaneeyo sanno wax ka qorayay qaxoontiga, tahriibayaasha iyo fanka, ee Starangers (Tate Publishihg, 2023) waxa igu soo dhacay— taas oo laga yaabo in ay dad badanba ku soo dhacdo—buuggii Albert Camus ee The Stranger, wax badan se ma wadaagaan aan ka ahayn magacyada iyo in ay labaduba ku abtirsadaan geedka weyn ee fanka. 

Haddaba, muxuu yahay buuggani? Hagaag, “Buugani kama warramayo isla falgalka fanka iyo tahriibayaasha e, waxa uu abbaarayaa aragtida soogalootiga (Strangers), isaga oo aan soogalootiga ku qeexayn saaxiibbo ee u arka cid aynaan garanayn, qasab ma aha in ay noqdaan shisheeye ama dad aynaan garanayn oo raba in ay ina handadaan.. laakiin waxa ay soogalootigaasi noqon karaan marti ama booqde—qof ay tahay in aynaan ka cabsan ama ka giigin, oo laga yaabo in ay u baahan yihiin caawimaad, dareen-nax, naxariis iyo dadnnimo,” ayuu Ismaaciil ku qeexayaa abaarta buuggan (b. 13-14) isaga oo ku ladhaya dabuubtaas tiro sawirro ah oo ka mid ah farshaxan ay si fanaysan oo heersare ah u asleen fannaaniin loo arko in ay tahriibayaal iyo soogalooti yihiin. Waxa uu qoraaga buuggani isku deyayaa in uu xagal aan aad hore looga eegi jirin arrimaha qaxoontiga, barakacayaasha, tahriibayaasha, magangalyoraadiska iyo soogalootiga ka eego, taas oo aan ahay xagasha dunida badankeeda laga adeegsado ee ah in la wadaago macluumaad qallalan oo u badan tirakoobyo la xidhiidha dadkaas, goobaha ay ka yimaaddeen iyo heerkooda hayn oo, dhanka kale, ka madhan dadkaas dareennadooda, sheekooyinkooda iyo quruxda fanka ay xanbaarsan yihiin in la isla wadaago, iyada oo la adeegsanayo qalabada dadka xorreeya ee wada’ahaansiiya. Qodobkan si uu u sii faahfaahiyo oo FAR WAAWEYN ugu dhigo, waxa uu qoraaga buuggani isku dayayaa in uu u taariikheeyo xidhiidhka fanka iyo soogalootiga ka dhexeeya oo waxa uu buugga ku furfuranayaa fan-aslihii William Hogarth iyo booqashadii uu Faransiiska ku tegay, 1748, kolkii uu ka soo laabtay, xadhigii ay kula kaceen Booliska Faransiisku iyaga oo u sababaynaya in uu basaas yahay; dabadeed kolkii uu halkaa ka soo baxay sawirkii faneed ee uu ka aslay tuhunkaa shisheeyo-nacayb iyo isasarraysiin oo uu ka reebay ee uu ugu magacdaray “Ganjeelkii Kalay”, oo ilaa maanta ah Ganjeelka Biritayn iyo Yurubta kale, iyo wixii ka gadaaleeya. Sidoo kalena ahaa, waagaas, Ganjeelka laga suuraysan karay dadka kale iyo dunidooda.  Waxa uu qoraaga buuggani kula doodaya dadka iyo dalalka loo tahriibaba—siiba reer Galbeedka— in aanay dadkaa ku eegin indho siyaasadeed, diineed, dhaqaaleed, iyo kuwa midaba, balse, lagu eego indho lagu eego dhaqan iyo fan.

 Tusaale waxa uu u soo qaadanaya sawirrada faneed ee Imani mid ka mid ah (b.25) iyo iskudaygeeda ah in ay muujiso jiritaanka xidhiidh aan awood badnayn oo mar la rabay in xidhiidh lagaga dhexaysiiyo Yurubiyaanka iyo Qurbajoogta Madawga iyo sida qaarkoodba kuwa kale u arki lahaayeen haddii la isku dayo in sawirrada faneed ee Ilaahyadii Roomaanka laga aslay lagu beddelo wiilka cad ee waaynka sita wiil madaw. Maxaa soo bixi lahaa? Sidee se loo arki lahaa? Iskudaygaas Imani waxa ay uga gol lahayd in ay dunida tusto sida fanku u beddeli karo metelaadda iyo aragtiyaha bulsho-siyaasadeed ee la kala haysto. Dhanka kale, waxa uu qoraagu leeyahay haddii qaabka hore lagu eego waxa ka dhalanaya foolxumooyin badan oo ay ka mid tahay cunsuriyad, fadqalallo, rabshado iyo xiisado kale oo aan la mahadin, sida horeba uga dhacday dunida meelo badan. Tusaale aynnu u soo qaadanno mudaharaadadii midigta-fog ka dhigeen Waqooyiga Ayrlaan bishii lixaad ee sannadkan, rabshado ayay ka kiciyeen halkaas oo waxa ay gubeen gaadhi boolis iyaga oo ka gadoodsan tahriibayaasha halkaas ku nool iyo inta kale ee sida bilaa qorshaha ah ugu soo qulqulaysa, halka dhacadaas oo kalana koonfurta Iglan hore uga dhacday oo ay iyana ku gubeen bakhaar uu lahaa nin Bashiir magaciisa lagu sheegay. 

Sidaa marka ay tahay, waxa uu ku garramayaa Ismaaciil, oo dadyawgaas ugu caqlicelinayaa, marka koowaadba, odhaahdii Ian Sanjay Patel ee ahayd “Halkan baannu joognaa, waayo adigiibaa halkii jooga” oo ah khidaab gumaysiga iyo dalalkan hadda lagu qaxayo lagu la hadlo oo loogu sheegayo in la isdabamaray ee aanay belo jidhin. Mar labaadkana, waxa uu qoraagu dadkaas xasuusinayaa in aanay iyagu ahayn dalalka qudha ee qaxoonti, barakacayaal, tahriibayaal iyo dad magangalyoraadis ah haya e, dalal kale oo Afrika iyo Eeshiyaba ku yaallaa ay hayaan malaayiin dadkaas ah, taas oo aynnu tusaale u soo qaadan karno dalka yar ee Lubnaan iyo inta qaxoonti ee uu hayo, sidoo kalana Itoobiya, Yugaandha iyo Kiiniya. 

Dhanka kale, Ismaaciil waxa uu carrabaabayaa in mawduucan hadda laga hadlo oo weliba laga eego xagashan cusub, waxa ay, si guud, dunida uga dhigan tahay, Soomaalidana, si gaar ah. Ugu horrayn waxa uu leeyahay, caalami ahaan maadaama la la tacaalayo qodobbo la xidhiidha Tahriibayaasha, Isbeddelka Cimilada iyo Saboolnnimada, oo sannadadan danbe markhaati laga ahaa sida ay farabaas dunida ugu hayaan ee malaayiin qaxoonti ah oo Yukrayn, Itoobiya, Suudaan, Siiriya iyo Afgaanistaan ka qaxay in ay muhiimad gaar ah taasi siinayso in bal sidan loo eegayo arinkan tahriibayaasha, qaxoontiga, barakacayaasha, iyo magangalyoraadiska oo wax laga beddelo, taas oo hore u keentay in dadkaas loo adeegsado luuqad dadnimotir, nacayb, takoor, iyo hoos-u-eegis ah, sidii oo aanay dadkaasi dadnimo in lagu la dhaqmo mudnayn. Waxa uu Ismaaciil ku doodayaa in taa lidkeeda qof kastaa mudan yahay. 

Kolka uu qodobkaa hoos uga soo dego, Ismaaciil, waxa uu innagu baraarujinayaa, Soomaali ahaan, oo shisheeyahana u sheegayaa jiritaanka erayga “Buufis” la dhaho iyo macnaha uu isaga u leeyahay. Haa, macnahaasi waa in baro nabad ah oo aan masiibooyinka dabiiciga ah iyo qaar ka mid ah kuwa dadsameega ah, sida dagaal sokeeye , faqri jiitama, iyo colaad kale oo dabadheeraata, oo qudhi, aanay qof ku qasbin in uu ka tacabiro dhulkiisa e, marar badan uu qofku u tahriibo ama magangalyoraadis u noqdo keliya in uu rabo baro uu u baxsado oo uu ka heli karo rejo wacan oo uu nolosha ku sii wato oo uu dalkiisa iyo dadkiisaba hadhaw wax ka soo tari karo oo siisa fursadaha uu dalkiisa ka raadinayay ee uu ka waayay. Waayo, ayuu leeyahay Ismaaciil, “Haybaddu malaha dhalasho” dal. Ama haddii aynnu soo dhawaynno fahanka, oo soo xiganno meerisxayirkiii Cabdicasiis Aw Guudcadde ku sameeyey meerisyadii Cabdibashiir Indhobuur ee ahaa, “Haybad waxaad ku leedahay/dalkii hagaagsan.” Waxa aynnu tusaale u soo qaadan karnaa, dadka haybaddii ay ku lahaayeen dalkoodii hooyo ka waayay ee iyaga oo taa goobaya oo ku raadjooga meel ay ka helayaan ku naf waayay doonidii ka baxday Soomaaliya bishii Juun ee sannadkii hore iyada oo sida boqolaal Soomaali, Itoobiyaan iyo dadyawga kale ee Bariga Afrika dega ah, in  iyada oo ku sii jeedda Sucuudiga ay ku qallibantay aaga badeeda Shabwah ee bariga Yeman oo halkaa ay ku dhinteen tobaneeyo carruur iyo dumar ah qaar kale oo badana lagu la’yahay ilaa maantadan. Waxa kale oo iyana xusid mudan in aynnu halkan ku soo qaadano kiiskii Saamiya Yuusuf Cumar ama kummaanka qof ee sida Saamiya ku dhintay badda Midhitareeniyaanka ee xataa maydkoodii la diiday in carrada halkii ay u socdeen lagu aaso, tusaale waxa aynnu u soo qaadan karnaa fan aslihii Iskotishka ahaa ee David Wilkie (b. 36) ama ba dirqiga iyo tu baas ku bedbaaday sida kiiskaa saxafi  Ilyaas Maxamed Cilmi. 

Haddaba, si looga baxsado in dadkaas nololraadiska ah la sii rafaadiyo, talada uu hayo qoraagani waa in buundada dadkaas iyo kuwa diiddan isku xidhi kartaa ay tahay fanka oo ay tahriibayaashu dadkan ay u soo tahriibeen uga warrami karaan halgankoodii, sheekadooda jaadgooniga ah ee noloshooda, dhaqankooda, shakhsiyadooda iyo waxa ay tabayaan ee jacayl ah, ee xaqiijinta riyooyinkooda ah. Buundadaas dhisiddeeda iyo muhiimaddeeda ayuu qoraagu isaga oo aad u yaqiinsan soo tebinayaa, oo, bilmetel, waxa uu sheegay in markasta oo uu isdhaho mareegaha internaydka ka raadi sawir faneed ku saabsan Soomaalida qaxoontiga iyo tahriibayaasha ah in uu la kulmayay oo keliya sawirro gaajo, macaluul iyo rafaad uun ka muuqdo oo aan ka turjumay intaa wax ka shisheeya, marka laga reebo sawirka quruxda badan ee Mustafe Siciid qaaday ee uu qoraaguna soo xiganayo (b.16), kaas oo si fanaynsan oo arag-ku-dheg leh oo dadnnimo tif ka tahay inoogu sheegaya waxa fanku uga dhigan yahay tahriibayaasha iyo qaxoontiga. Sidoo kale waxa aynnu taas si wacan uga dheehan karnaa sawirka ugu danbeeya buugga ee ay Kate Stanworth qaadday (b. 47) iyo gashaantimahaa laamiga tuban ee sida soo jiidashada iyo ashqaraarka leh u lebbisani waxa ay inoo sheegayaan iyo waxa aynu foolashooda ka akhrisan karno—ileen ‘waraa fool ku yaal’ e.

 Gebagabadii, sadarka ay Asma Jaamac ku ballaysimayso furfurista maansada Momtaza Mehri ee R.M leeyahay waxa uu inoo sheegayaa in “Goobaha oo dhami yihiin kumeel gaadh” oo laga ba yaabo qofkaas aad sharaysanayso in uu baradaada joogaa in uu ku dhaafo oo ku soo lugo’ay goobtaadan e, inta uu ka meelgaadhayo ujeedkiisa in aad u samirto oo gobannimo ku soorto, inta ay u hirgelayso. Dhanka kale, waxa aad moodaa in uu qoraago naqdinayo dadka ku dooda meerisya heestii Faysal Cumar Mushteeg ee ah:

Ha derderin carrada,

Ha duulin,

Ha degdegin,

Iska joog,

Na la joog.

Dalka lama necbaado

Dibaddaha lama jeclaadee!

Oo uu ku leeyahay, nacayb iyo jacayl dooddu ma aha e, waa in qofku molol ka samaysan karo meel uu joogaba (b. 26) oo weliba barakooyin badan uga heli karo (b.38) sida kiiska sawirqaadadii Gaambiyaanka ahayd ee Khadiija Saye (b.40). Waxa uu ku soo afmeerayaa qoraagu buugga baaq dadnnimo oo uu qoraagu u dirayo saxaafadda iyo fannaaniinta dunida oo dhan oo kaga codsanayo in ay xagashan la fiiriyaan oo iskudayaan in ay qalabada dadnnimo ee fanka iyo dhaqanka adeegsadaan si ay mushkiladda tahriibayaasha uga warramaan oo xalkeeda qayb uga noqdaan.